O Guadeloupe ma Martinique o nisi ia o atunuu e sili ona maualuga le fua faatatau o le kanesa o le prostate i le lalolagi, ma ua silia ma le 20 tausaga o faʻaaogaina lautele le chlordecone i faʻatoʻaga.
Na amata galue Tiburts Cleon a o talavou i faatoaga fa’i tetele i Guadeloupe. Mo le limasefulu tausaga, sa galue malosi o ia i fanua, ma faaaluina le tele o itula i le la o le Caribbean. Ona, i ni nai masina talu ona litaea i le 2021, na maua ai o ia i le kanesa o le prostate, o se faamai na aafia ai le toatele o ana paaga.
Sa matuā manuia lava togafitiga ma taotoga a Kleon, ma ua ia manatu ua laki o ia ona ua toe malosi. Peita’i, o taunuuga o le aveeseina o le prostate i le olaga atoa, e pei o le taofia o le mimi, le lē fanautama ma le lē mafai ona faatino le faatinoga o le feusuaiga, e mafai ona suia ai olaga. O se taunuuga, e toatele paaga a Kleon e lagona le māsiasi ma le musu e tautala faalauaitele e uiga i o latou faigata. “Na suia le olaga ina ua ou maua i le kanesa o le prostate,” o lana tala lea. “O nisi tagata ua leai se naunautaiga e ola.”
Sa matuā maualuga lagona o tagata faigaluega. Soo se taimi lava e tulaʻi mai ai le mataupu e uiga i le chlordecone, e tele lava le ita e faasaga i ē o loo i ai le pule - le malo, le au gaosi vailaau e fasioti ai manu faalafua ma le pisinisi faʻi.
Sa galue Jean-Marie Nomertain i faatoaga fa’i i Guadeloupe seia oo i le 2001. O aso nei, o ia o le failautusi aoao o le General Confederation of Labour o le motu, lea e fai ma sui o tagata faigaluega faatoaga. Na te tuuaia le malo Farani ma le au gaosi fa’i i le faalavelave. “O se mea na faia ma le loto i ai e le malo, ma sa latou iloa lelei lava taunuuga,” o lana tala lea.
O faamaumauga o loo faaalia ai e faapea, i le amataga o le 1968, na teena ai se talosaga mo se faatagaga e faaaoga ai le Chlordecone ona o suesuega na faaalia ai e oona i manu ma e lamatia ai le faaleagaina o le siosiomaga. Ina ua maeʻa le tele o talanoaga faalepulega ma le tele o isi fesili, na iu lava ina toe suia e le matagaluega lana faaiuga ma faamaonia le faaaogaina o le Chlordecone i le 1972. Ona faaaogaina lea o le Chlordecone mo le luasefulu tausaga.
I le 2021, na faaopoopo ai e le malo Farani le kanesa o le prostate i le lisi o faamai faigaluega e fesoʻotaʻi ma le aafia i vailaau faasaina, o se manumalo laitiiti mo tagata faigaluega. Na faatuina e le malo se faaputugatupe e taui ai tagata na aafia, ma e oo atu i le faaiuga o le tausaga talu ai, e 168 talosaga na faamaonia.
Mo nisi, ua tuai tele, ua tuai tele. O Yvon Serenus, o le peresitene o le Martinique Union of Agricultural Workers Poisoned by Pesticides, e malaga faapitoa i Martinique e asiasi i tagata faigaluega o faatoaga mamai. E tasi le itula le mamao e tietie ai mai le laumua o Fort-de-France i Sainte-Marie, e faalautele atu ai faatoaga fa’i e le gata i le tafailagi—o se faamanatu manino lea o loo aafia pea le laueleele ma ona tagata i le pisinisi fa’i.
O le tagata faigaluega na feiloa’i i ai Silen i le taimi lea o se tagata ua litaea talu ai nei. E na’o le 65 ona tausaga ma e manava i le fesoasoani a se masini e fa’aoso ai le manava. A’o amata ona la talanoa i le gagana Creole ma fa’atumu pepa, sa vave ona ia iloa o se galuega tele naua. Sa ia tusi atu i se tusi na tusia i le lima i luga o le laulau. Sa lisiina ai le itiiti ifo ma le 10 ma’i, e aofia ai ma se “fa’afitauli o le prostate” na maua ai o ia.
E toatele tagata faigaluega na ia feiloai i ai na mafatia i le tele o maʻi, e le gata i le kanesa o le prostate. E ui o loo i ai suʻesuʻega i isi aafiaga o le chlordecone, e pei o faafitauli o hormones ma le fatu, ae e matua faatapulaaina lava e talafeagai ai le faateleina o le taui. O se isi lea tulaga tiga mo tagata faigaluega, aemaise lava tamaitai, o e leai se mea ua tuua.
E sili atu le aafiaga o le chlordecone nai lo tagata faigaluega i faatoaga. E faaleagaina foi e le vailaau le nuu e ala i meaai. I le 2014, na fuafua e 90% o tagata o le nuu e iai le chlordecone i o latou toto.
Ina ia faʻaitiitia le aʻafia ai, e tatau i tagata ona ʻaloʻese mai le 'aiina o meaʻai ua pisia, e totō pe maua i nofoaga ua pisia. O lenei faʻafitauli o le a manaʻomia ai ni suiga i le olaga i se taimi umi, ma e leai se iʻuga e vaʻaia, auā e mafai e le chlordecone ona faʻaleagaina le eleele mo le 600 tausaga.
I Guadeloupe ma Martinique, o le ola i mea e maua mai le laueleele e lē na o se masani, ae o se mea e loloto lona aʻa i le talafaasolopito. O togalaau Creole e umi lona talafaasolopito i motu, e maua ai e le tele o aiga meaʻai ma laʻau faʻafomaʻi. O se molimau lea i le tutoatasi lea na amata mai i tagata moni o le motu ma na faʻatulagaina e augatupulaga o pologa.
Taimi na lafoina ai: Ape-01-2025



